ဝီႇၶီႇလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ:ယူးရူပ်ႉ/ဢႃႇမေးၼီးယႃး

ႁၢင်ႈၽႅၼ်ႇလိၼ် ဢၼ်ၼႄ ဢွင်ႈတီႈ ဢႃႇမေးၼီးယႃး (သီၶဵဝ်) တီႈ ဢေးသျႃး ဝၼ်းတူၵ်း

ဢႃႇမေးၼီးယႃး ၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းဢွၼ်ႇ ဢၼ်မီးတီႈ ဢေးသျႃး ပွတ်းဝၼ်းတူၵ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ႁူမ်ႈဝႃႈၼၼ်သေတႃႉၵေႃႈ ၵဵဝ်ႇတူၺ်ႈ ၽိင်ႈထုင်း လႄႈ ၵၢၼ်မိူင်း မၼ်းတႄႉ မီး လွင်ႈၵွင်ႉသိုပ်ႇၵၼ်တင်း ယူးရူပ်ႉယဝ်ႉ။ မိူင်းႁိမ်းႁွမ်းမၼ်းတႄႉ ပဵၼ် တိူဝ်ႇၵီႇ၊ ၵျေႃႇၵျႃႇ၊ ဢႃႇၸႃႇပၢႆႇၸၼ်ႇ လႄႈ ဢီႇရၢၼ်း ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ဝဵင်းငဝ်ႈၸိုင်ႈ ၶွင် ဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ် ယႄႉရႄႇဝၢၼ်းယဝ်ႉ။ ဝဵင်းလူင်တၢင်ႇၸိူဝ်း ဢၼ်မီးတီႈ ဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ် ၵယူးမရီႇ လႄႈ ဝၼ်ၼတ်ႉၸႃႇ ယဝ်ႉ။ ငိုၼ်းတွင်း ၶွင် ဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ် တရမ်ႇ ယဝ်ႉ။

ပိုၼ်း ဢႃႇမေးၼီးယႃး

ဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၽိင်ႈငႄႈ ဢၼ်ၵဝ်ႇၵေႇသုတ်း ဢၼ်ၼိုင်ႈ တီႈၼႂ်းၵမ်ႇၽႃႇၼႆႉယဝ်ႉ။ ၸူဝ်ႈပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇပူၼ်ႉမႃးၼၼ်ႉ ဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ မၼ်းမီး လွင်ႈသုၵ်ႉယုင်ႈၵၼ်တင်း ၽိင်ႈငႄႈတင်းၼမ် တင်း ရတ်ႈသျႃး၊ ပႃႇသျႃး လႄႈ ရူဝ်ႇမၼ်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ၸူဝ်ႈပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇမႃးၼႆႉၵေႃႈ ၵမ်ႉလႆႈ ၵမ်ႉသုမ်း လွင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃမၼ်းမႃးသေ ထိုင် သႅပ်ႇထႅမ်ႇပႃႇ 21၊ 1991 မႃး ဢႃႇမေးၼီးယႃး တုၵ်းယွၼ်း လွင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃမၼ်း တီႈ မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် သူဝ်ႇဝီႇယႅတ်ႉ မႃးယဝ်ႉ။ ႁူမ်ႈဝႃႈ တင်းၵမ်ႇၽႃႇ ဢမ်ႇမၵ်းမၼ်ႈယိုၼ်ႁပ်ႉသေတႃႉ ၸိူဝ်းပဵၼ် ၽူႈႁူႉႁၼ်၊ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇၶဝ်တႄႉ ယိုၼ်ႁပ်ႉဝႃႈ ဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ မၼ်းလႆႈၶၢမ်ႇၺႃး တၢင်းႁၢႆႉၸႃႉလူင်ဢၼ်ၼိုင်ႈၼႂ်း ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 20 ၼႆႉ၊ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈဝႃႈ ၵူၼ်းမိူင်း ဢႃးမေးၼီးယႃး 1.6 လၢၼ်ႉၼႆႉ ထုၵ်ႇဢဝ်တၢႆ ၼင်ႇ ၽဵဝ်ႈမူၺ်ႉၶိူဝ်းၵူၼ်းႁၢႆ ဢၼ် မိူင်းဝူင်ႉဢွၵ်ႇတူဝ်ႇမၼ်ႇ ႁဵတ်းမႃး (တူၺ်း ၽဵဝ်ႈမူၺ်းၶိူဝ်းၵူၼ်း ဢႃႇမေးၼီးယႅၼ်း)

လႅင်လိၼ် ဢႃႇမေးၼီးယႃး

ဢေႇရိယႃႇ ၼႃႈလိၼ် ၶွင် ဢႃႇမေးၼီးယႃး တင်းသဵင်ႈၼႆႉ မီး 11,506 လွၵ်းလၵ်း (29,800 km²) သေ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းၼႆႉ မီးယူႇ 3,100,236 ။

တီႈဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ ၼွင်လွႆမီးဝႆႉတင်းၼမ်သေ ဢၼ်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈတႄႉ ပဵၼ် ၼွင်သႄႇဝၼ်ႇ၊ ဢၼ်မီးဝႆႉတီႈ ပွတ်း ၸဵင်ႇႁွင်ႇဝၼ်းဢွၵ်ႇ မိူင်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၼွင်သႄႇဝၼ်ႇ ၼႆႉ မၼ်းပဵၼ် ဢွင်ႈတီႈလိုဝ်ႈသဝ်း ဢၼ်ၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင်။ မႄႈၼမ်ႉဢႃႇရၵ်ႉ ၼႆႉ ပဵၼ် မႄႈၼမ်ႉ ဢၼ်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈလႄႈ ဢၼ်ယၢဝ်းသေပိူၼ်ႈ တီႈ ဢႃႇမေးၼီးယႃး ၼႆႉယဝ်ႉ။ မၼ်းတႄႇႁူဝ်မၼ်းမႃးတီႈ လွႆတီႈ တိူဝ်ႇၵီႇသေ လႆလူင်းၸွမ်း သၢပ်ႇလႅၼ်လိၼ် ဢႃႇမေးၼီးယႃး ဢိၵ်ႇတင်း တိူဝ်ႇၵီႇ လႄႈ ဢီႇရၢၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၾိင်ႈၾႃႉ ၶွင် ဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ ၶၢဝ်းႁႅင်ႈႁိုင်ယၢဝ်း၊ ၶိင်ႇမႆႈ လႄႈ ၶၢဝ်းၵတ်းၵေႃႈ မီးဝႆႉယူႇ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈဝႃး ၾိင်ႈၾႃႉမၼ်းႁႅင်ႈႁွင်ႈလႄႈ တီႈဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ လႅတ်ႇမႆႈၵမ်ႉၼမ်၊ ၵူၺ်းၵႃႈဝႃႈ ပေႃးၽူၼ်မႃးၵေႃႈ မႃးႁႃႇ ယႂ်ႇယႂ်ႇၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ၽူၼ်လူင်ၼႆႉ ၵႆႉမႃးၶၢဝ်း ၸမ်တေ ၶဝ်ႈ ၶၢဝ်းၵတ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၵူၼ်းမိူင်း ဢႃႇမေးၼီးယႃး

ၸွမ်ပိဝ် ဢႃႇမေးၼီးယႃး

ၼွင်သႄႇဝၼ်ႇ တီႈ ၵျႅၵ်ႉႁႃၶုၼ်းၼိၵ်ႉ၊ ဢႃႇမေးၼီးယႃး

ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းဢႃႇမေးၼီးယႃး တႃႇၶိုင်ႈၼိုင်ႈၼႆႉ ယူႇသဝ်းတီႈ ဝဵင်းလူင် လႄႈ ဝဵင်းဢွၼ်ႇ။ ၸဝ်ႈၵဝ်ႇ တေလႆႈႁၼ် ၵူၼ်းၵမ်ႉၼမ်ၼႆႉ ယူႇသဝ်းႁိမ်း မႄႈၼမ်ႉၵႄႈလွႆ ၸိူဝ်းၼႆႉ။

ၵူၼ်းၶိူဝ်းလူင် တီႈ ဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ ပဵꧣ် ဢႃႇမေးၼီးယႅၼ်း၊ ရတ်ႈသျၼ်း လႄႈ ၶၢတ်ႉသ် ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ၵူၼ်း ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 98 တီႈ ဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ လၢတ်ႈၵႂၢမ်း ဢႃႇမေးၼီးယႅၼ်း ယဝ်ႉ။ ၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်း တၢင်ႇၸိူဝ်း တီႈၼႂ်းမိူင်းၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပႃး ရတ်ႈသျၼ်း၊ ဢိင်းၵလဵတ်ႈ၊ လႄႈ ယႄးၸီႇတီႇ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းဢႃႇမေးၼီးယႅၼ်း ၶဝ်ၼႆႉ ၶဝ်လႆႈလႅၵ်ႈလၢႆႈၽႃႇသႃႇၵိူဝ်းယမ်ၶဝ်ႈၸူး ၶရိတ်ႉယၢၼ်ႇ မႃး မိူဝ်ႈ ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 4 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉတႄႉ တီႈၼၼ်ႈၼၼ်ႉ ၽႃႇသႃႇၶရိတ်ႉယၢၼ်ႇၼႆႉ တိုၵ်ႉမဵၼ် ၽႃႇသႃႇ ဢၼ်ၽိုၵ်းၵမ်သေပိူၼ်ႈယဝ်ႉ။ တီႈၼၼ်ႈၼႆႉ မီးပႃး ၶရိတ်ႉယၢၼ်ႇ ဢေႃတူဝ်ႇတွၵ်ႉ ရတ်ႈသျႃး၊ ပရူဝ်ႇထႅတ်ႉသ်တၼ်ႉ လႄႈ မူႇသလိမ်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉယူႇ။

ၵူၼ်းဢႃႇမေးၼီးယမ်း ၵမ်ႉၼမ်ၼႆႉ ၶဝ်တႅမ်ႈလႆႈ ဢၢၼ်ႇလႆႈလိၵ်ႈယူႇ။ ၽွင်းမိူဝ်ႈ ဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ မီးတႂ်ႈၵုမ်းၵမ် ၶွင် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် သူဝ်ႇဝီႇယႅၼ်ႉ တီႈ မေႃႇသၵူဝ်ႇၼၼ်ႉ ပၢႆးပႆႇၺႃႇၶဝ်ၵေႃႈ လႆႈထုၵ်ႇၵုမ်းၵမ်မႃးယဝ်ႉ။ ၶဝ်ယုမ်ႇယမ်ၼိူဝ် ပၢႆးပႆႇၺႃႇ ဢၼ်တဵမ်ထူၼ်ႈ လႄႈ ဢၼ်ပဵၼ်ၾရီး ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉတႄႉ ဢၼ်ပဵၼ် ပၢႆးပႆႇၺႃႇ ၸၼ်ႉငဝ်ႈ လႄႈ ၸၼ်ႉၵၢင်ၼႆႉ ပဵၼ်ဢၼ်တိုၼ်းလူဝ်ႇလႆႈ ၶိုၼ်ႈသေ ၸၢင်ႈၶိုၼ်ႈႁဵၼ်းလႆႈ ၾရီး ဢၼ်ဢမ်ႇလူဝ်ႇသဵင်ႈၵႃႈ သဵင်ႁူဝ်မၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸၼ်ႉၸွမ် ဢၼ်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈ ၶွင် ၸိုင်ႈမိူင်းၼၼ်ႉ ပဵၼ် ၸၼ်ႉၸွမ်ၸိုင်ႈမိူင်း ယႄႉရႄႇဝၢၼ်း၊ ဢၼ်တႄႇတင်ႈမႃး မိူဝ်ႈ ပီ 1919 တီႈ ယႄႉရႄႇဝၢၼ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

တႃႇတူၺ်းယဵမ်ႈ တီႈ ဢႃႇမေးၼီးယႃး

ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း ဢၼ်ပူၼ်ႉမႃး 5 ပီ ၼၼ်ႉ ၵၢၼ်ထွင်ႈတဵဝ်း ၼႆႉ ပဵၼ်မႃး ဢၼ်တိူဝ်းလမ်ႇလွင်ႈ တွၼ်ႈတႃႇ ပၢႆးမၢၵ်ႈမီး ဢႃႇမေးၼီးယႃးယဝ်ႉ။ ၽွင်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇ ၵႂႃႇ ဢႃႇမေးၼီးယႃးၼၼ်ႉ ၼွင်သႄႇဝၼ်ႇ ဢၼ်ၼႄဝႆႉ ၶႅပ်းႁၢင်ႈ တီႈ ၽၢႆႇသၢႆႉၼၼ်ႉ ပဵၼ် ဢွင်ႈတီး တႃႇတူၺ်းယဵမ် ဢၼ်ၼိုင်ႈယဝ်ႉ။ ၼၼ်ႉ မၼ်းပဵၼ် ၼွၼ် ဢၼ်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈ တီႈၼႂ်း မိူင်းသေ မၼ်းပဵၼ် ဢွင်ႈတီႈၸၼ်ၸႂ် ဢၼ်လိုဝ်းလင်တႄႉတႄႉ တွၼ်ႈတႃႇ ၵူၼ်းထွင်ႈတဵဝ်းၶဝ်ယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈၵဝ်ႇ ၸၢင်ႈၵႂႃႇဢႅဝ်ႇလႄႇလႆႈ ၵျွင်းမုၼ်ၸဝ်ႈ လႄႈ ၵျွင်းၽြႃးၶရိတ်ႉယၢၼ်ႇ၊ ဢမ်ႇၼၼ် ႁေႃတပ်ႉဢၼ်ၵဝ်ႇၵဝ်ႇ ၸၵႂႃႇၸိူဝ်းၼႆႉယူႇ။ တီႈဢႃႇမေးၼီးယႃးၼႆႉ မီးဝႆႉ ဢွင်ႈတီႈ ၶူဝ်းပူၺ်ႈ ၵမ်ႇၽႃႇ ယူႇၼႅတ်ႉသၵူဝ်ႇ 4 တီႈ ဢၼ်ၶဝ်ႈပႃး ၵျွင်းမုၼ်ၸဝ်ႈ လႄႈ ၵျွင်းၽြႃးၶရိတ်ႉယၢၼ်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉ။