ဝီႇၶီႇလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ:ယူးရူပ်ႉ/တႅၼ်းမၢၵ်ႈ

ၽႅၼ်ႇလိၼ် ဢၼ်ၼႄဝႆႉ တီႈယူႇ မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈ တီႈယူးရူပ်ႉ

မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈ ၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းဢၼ်မီးတီႈယူႇရူဝ်းပႃႇပွတ်းႁွင်ႇ။ မၼ်းမီးလႅၼ်လိၼ်ၸွမ်း ၵျႃႇမၼီႇ သေ ၵွင်ႉသၢၼ်ၵၼ်တင်း သုၺ်ႇတိၼ်ႇ လူၺ်ႈသဵၼ်ႈတၢင်း လႄႈ ၶူဝ်ရူတ်ႉၾႆး။ မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ မီးဝႆႉ လိၼ်လူင် လႄႈ ၵုၼ်ၼပ်ႉႁူဝ်ပၢၵ်ႇ။ ဝဵင်းလူင်မၼ်းပဵၼ် ၵူဝ်ႇပႅၼ်ႇႁေႇၵႅၼ်ႇ။ ဝဵင်းလူင် မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈ တၢင်ႇၸိူဝ်း ပဵၼ် ဝဵင်းဢူဝ်ႇရူဝ်ႇ လႄႈ ဝဵင်းဢူဝ်ႇတႅၼ်း။ မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း မိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ယူးရူပ်ႉ ၸဵမ်မိူဝ်ႈပီ 1973 သေ ၸႂ်ႉတိုဝ်း ၶရူဝ်ႇၼီႇ တႅၼ်းမၢၵ်ႉ ပဵၼ်ငိုၼ်းမၼ်း။

ၼႃႈလိၼ်ၶွင် တႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ၶႂၢၵ်ႈဢွၵ်ႇၵႂႃႇလိူဝ်သေ ၵုၼ်လႄႈ ၵုၼ်ယွၼ်ႇဢၼ်မၼ်းႁဵတ်းဝႆႉ တီႈမိူင်းသၵႅၼ်ႇတီႇၼေးဝီးယႃးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈ ဢမ်ႇၼၼ် မိူင်းႁေႃၶမ်း တႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးဝႆႉ ၵရိၼ်းလႅၼ်း ဢၼ်ပဵၼ်ၵုၼ် ဢၼ်ဢမ်ႇၸ်ႂႈလိုမ် ဢၼ်ယ်ႂႇသေပိူၼ်ႈၼ်ႂးလူၵ်ႈလႄႈ မူႇၵုၼ်ၾႄးရူဝ်း ဢၼ်ပဵၼ်ၵုၼ်ဢၼ်မီးၼ်ႂးပၢင်ႇလၢႆႇဢႅတ်ႉလႅၼ်းတိၵ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မူႇၵုၼ်ၾႄးရူဝ်း လႄႈ ၵရိၼ်းလႅၼ်း တၢင်းသွင်ဢၼ်ၼႆႉ မီးဢၢမ်းၼၢတ်ႈႁင်းၶေႃဢၼ်ထၢင်ႇၸႅင်ႈလီတႄႉတႄႉ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ တၢင်းသွင်ဢၼ်ၼႆႉ ပဵၼ်ပွတ်းတွၼ်ႈၶွင် ၶွင်ႇသီႇ Nordic သေ ၸ်ႂႉငိုၼ်း Danish Krone ႁ်ႂႈပဵၼ်ငိုၼ်းၶဝ်လႄႈ ႁႂ်ႈ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း တႅၼ်းမၢၵ်ႈပဵၼ်ႁူဝ်ၸိုင်ႈမိူင်းၶဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ပိုၼ်း တႅၼ်းမၢၵ်ႈ

ၵူၼ်းၶဝ်ၼႆႉ ယူႇသဝ်းမႃး တီႈမိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈ ၸဵမ်မိူဝ်ႈ ပႆႇထိုင်ပီၶရိတ်ႉ 12,500 BCE ပၢႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးမႃး ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း ဢၼ်ပဵၼ်ငဝ်ႈငႃႇၼၼ်ႉ ၶူၼ်းၶဝ်းလေႃးလႄးၵၼ်တင်း ၵူၼ်းၸိူဝ်းလုၵ်ႉတီႈ မိူင်းသၵႅၼ်ႇတီႇၼေးဝီးယႃး တၢင်ႇတီႈ (ၼႃႈလိၼ်ဢၼ်ပႃး မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈ၊ မိူင်းသုၺ်ႇတိၼ်ႇ လႄႈ မိူင်းၼေႃႇဝူၺ်း ဢၼ်ထုၵ်ႇမႅၼ်ႈ)၊ ၵုၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ (ယူႇၶေႇ လႄႈ ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ) လႄႈ မိူင်းႁိမ်းႁွမ်းၸိူဝ်းၼႆႉ။ ၼႂ်းၵႄႈႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီထူၼ်ႈ 8 လႄႈ 10 CE ၼၼ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ် ဝၢႆႉၵိင်းသ် (The Vikings) (ၸိုဝ်ႈဢၼ်ၵူၼ်းၶိူဝ်း တႅၼ်းမၢၵ်ႈ ၶဝ်ႁူႉၸၵ်းမိူဝ်ႈၼၼ်ႉ) ၶဝ်ႈတိုၵ်း၊ ၵႃႉၶၢႆၸွမ်း၊ သွၵ်ႈႁႃလႄႈ တိုၵ်းတေႃးၵူၼ်းတၢင်ႇၸိူဝ်း တီႈယူးရူပ်ႉလႄႈ ဢမႄႇရိၵႃးပွတ်းႁွင်ႇ။ ၵူၼ်းၶိူဝ်းဝၢႆႉၵိင်းသ်ၶဝ် သွၵ်ႈႁၼ် ဢမႄႇရိၵႃးပွတ်းႁွင်ႇ မိူဝ်ႈႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီထူၼ်ႈ 10—လိူဝ် ၵွၼ်ႇၼႃႈ ၶရိတ်ႉသတူဝ်ႇပႃႇ ၶူဝ်ႇလူမ်ႇပၢတ်ႉ 400 ပီႊလိူဝ်လိူဝ်ၼၼ်ႉ (တူၺ်းတီႈ Vinland)။

ဝၢႆႉၵိင်းသ် — ၼႂ်းၵႄႈ ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 8 လႄႈ 10 ၼၼ်ႉ ၸုမ်းၵူၼ်းၶိူဝ်း တဵၼ်းမၢၵ်ႈ ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ဝၢႆႉၵိင်းသ်ၶဝ် ႁဵတ်းလွင်ႈၵႃႉၶၢႆ၊ ပူၼ်ႉပႅၼ် ပွတ်းတွၼ်ႈတင်းၼမ် တီႈ ယူးရူပ်ႉ လႄႇ ၶဝ်ႈပႃးၸဵမ် ဢမႄႇရိၵ ပွတ်းႁွင်ႇ။

ဝၢႆးလိုၼ်းမႃး ႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီႊၼၼ်ႉ မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈ လႆႈၵပ်းၵၢႆႇၸမ်ၸႂ်ၵၼ်တင်း မိူင်းႁိမ်းႁွမ်းသေ မီးမႃး လၢႆပၢၵ်ႇပီသေ လႆႈမီး လွင်ႈၽွမ်ႉႁူမ်ႈ ၼႂ်းၵႄႈ မိူင်းတဵၼ်းမၢၵ်ႈ၊ မိူင်းသုၺ်ႇတိၼ်ႇ လႄႈ ၼေႃႇဝူၺ်း ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈဝၢႆးလင် ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 19 ၼၼ်ႉ မိူင်းတဵၼ်းမၢၵ်ႈ မီးၶၢဝ်းယၢမ်း ဢၼ်ၽိင်ႈထုင်း ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႃး လူၺ်ႈ ၽူႈလၢတ်ႈၸိူင်း ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ ႁၢၼ်ႇသ် ၶရိတ်ႉသျႅၼ်ႇ ဢႅၼ်ႇတႄႇသႅၼ်ႇ လႄႈ ၸဝ်ႈပၢႆးဝူၼ်ႉၶပ်ႉ သူဝ်ႇရႅၼ်ႇ ၶျီႇယႃႇၵၢတ်ႉ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ ၵၢၼ်ငၢၼ်း ဢၼ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ လိူဝ်ပိူၼ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၽွင်း ပၢင်တိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈၵမ်းသွင်ၼၼ်ႉ မိူင်းတဵၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ လႆႈထုၵ်ႇ တပ်ႉသိုၵ်းၵျႃႇမၼီႇၶဝ် ၵုမ်းၵမ်ဝႆႉ (ဢမ်ႇၼၼ် "သိမ်းဝႆႉ") ၽွင်းမိူဝ်ႈ ၵူဝ်ႇလူဝ်ႇၼီႇပိူင်လူင်မၼ်း ဢၼ်ပဵၼ် ၵရဵၼ်းလႅၼ်း လႄႈ ဢၢႆးသလႅၼ်ႇ ၼၼ်ႉ လႆႈထုၵ်ႇ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် လႄႈ ဢမေႇရိၵၢၼ်ႇၶဝ် သိမ်းဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသိုၵ်းယဝ်ႉ မိူင်းဢၢႆးသလႅၼ်ႇ လႆႈပဵၼ်မိူင်းလွတ်ႈလႅဝ်းသေ ၵရဵၼ်းလႅၼ်းသမ်ႉ လႆႈပဵၼ်မႃး ၼႃႈလိၼ်ၽွင်းငမ်းႁင်းၶေႃ။

မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၸုမ်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈ ယူးရူပ်ႉ ၸဵမ်မိူဝ်ႈ 1973 သေ ၶဝ်ႈပႃးၸွမ်း မိူင်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ လႄႈ မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ မိူဝ်ႈလဵဝ်ၵၼ်။

ပၢႆးလိၼ် မိူင်းတဵၼ်းမၢၵ်ႈ

ၸွမ်ပိဝ် မိူင်းတဵၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ Dannebrog

မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ မီး ၵုၼ်ၼပ်ႉႁူဝ်ႁဵင် သေ ၼႂ်းၼၼ်ႉ ဢၼ်လႆႈပၼ်ၸိုဝ်ႈဝႆႉ မီးယူႇ 443 ၵုၼ် ။ မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းဢၼ်ၽဵင်ႇပဵင်းတႄႉတႄႉသေ လွႆသုင်သုတ်းမၼ်း ပဵၼ် Møllehøj ဢၼ်မီးတၢင်းသုင် 171 မီႇတႃႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၽင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ မီးဝႆႉ ၵုၼ်ႁူဝ်ႁဵင်မၼ်းလႄႈ ၽင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ မီး 7,300 ၵီႇလူဝ်ႇမီႇတႃႇလိူဝ်လိူဝ်ယဝ်ႉ။ ၾိင်ႈၾႃႉရႃႇသီႇ တီႈမိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ပဵၼ်ၾိင်ႈၾႃႉရႃႇသီႇ ဢၼ်ၵတ်းယဵၼ်သေ ၶၢဝ်းၵတ်း ဢၼ်ၵတ်းယဵၼ် လႄႈ ၶၢဝ်းမႆႈ ဢၼ်မႆႈထၢၼ်ႈၵၢင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

မွၵ်ႇသိတ်းၼမ်ႉ Gefion တီႈဝဵင်းၵူဝ်ႇပႃႇႁေႇၵႅၼ်ႇ

ၶူဝ် Øresund ၼႆႉ ၵွင်ႉသၢၼ် ၵုၼ်ၸီႇလႅၼ်ႇ (တီႈဢၼ် ဝဵင်းလူင်မၼ်း မီးဝႆႉ) တင်း မိူင်းသုၺ်ႇတိၼ်ႇ ဢၼ်မီး တၢင်းယၢဝ်း တင်းမူတ်း ၸမ် 8 km ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈမိူင်းတဵၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ဢမ်ႇမီးတီႈလႂ် ဢၼ်ယၢၼ်ၵႆပၢင်ႇလၢႆႇလိူဝ် 52 km ။

ၵူၼ်းမိူင်းတဵၼ်းမၢၵ်ႈ

ၼိူဝ်လင်ႁိူၼ်း ဝဵင်းၵူဝ်ႇပႃႇႁေႇၵႅၼ်ႇ

ၵူၼ်း 5.8 လၢၼ်ႉ လိူဝ်လိူဝ်ၵူၺ်း ယူႇသဝ်းတီႈမိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈ။ ၵူၼ်းမိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ၵမ်ႈၼမ် ပဵၼ်ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်း တႅၼ်းမၢၵ်ႈ။ မီးၸၢဝ်းၶိူဝ်းဢွၼ်ႇ ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈ ဢေးသျႃးပွတ်းၸၢၼ်း လႄႈ ပွတ်းဢွၵ်ႇၵၢင် လႄႈ ၵူၼ်း Inuit ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈ ၵရိၼ်းလႅၼ်း လႄႈ ၵုၼ်ၾႄးရူဝ်း မႃး (ၼႃႈလိၼ်သွင်မိူင်းၼႆႉ ပဵၼ်ၶွင် မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈ) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၽႃႇသႃႇၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈၼႆႉ ပဵၼ် ၽႃႇသႃႇတႅၼ်းမၢၵ်ႈ ဢၼ်မိူၼ်ၵၼ်တင်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူင်းတဵင်းမၢၼ်ႈၵမ်ႈၼမ်ၵေႃႈ လၢတ်ႈၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ။

ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း မွၵ်ႈ 83% ပဵၼ် ၸၢဝ်းၶရိတ်ႉယၢၼ်ႇ လူတႃႇရၼ်ႇ လႄႈ ၸၢဝ်းမူႇသလိမ်ႇ 3.7% ၼႆယဝ်ႉ။

လွင်ႈလဵၼ်ႈႁႅင်း ဢၼ်ၵူၼ်းသူင်လိူဝ်ပိူၼ်ႈ တီႈမိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ပဵၼ် မၢၵ်ႇၼင်၊ ဝၢႆႈႁိူဝ်းလူမ်း၊ ပႅတ်ႉမိၼ်ႇတၼ်ႇ လႄႈ မၢၵ်ႇၼင်မိုဝ်း ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

မိူၼ်ၼင်ႇ မိူင်းတၢင်ႇမိူင်း တီႈယူးရူပ်ႉပွတ်းႁွင်ႇၼၼ်ႉ မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉသေတႃႉ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း ဢမ်ႇၼၼ် ၼၢင်းႁေႃၶမ်း ဢမ်ႇမီးဢႃႇၼႃႇၵၢၼ်မိူင်း ဢၼ်တႄႉတႄႉ။ ၽူႈဢုပ်ႉပိူင်ႇ တေႃႇထိုင် ပီ 2022 ၼႆႉ ပဵၼ်ၼၢင်းႁေႃၶမ်း မႃႇၵရႅတ်ႉ 2 ယဝ်ႉ။

တီႈလၢၵ်ႇလၢႆးၼႂ်းမိူင်း တႅၼ်းမၢၵ်ႈ

မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းဢၼ် ၵူၼ်းမႃးဢႅဝ်ႇလႄႇၶဝ် သူင်ၸႂ်သေ ၶၢဝ်းတၢင်းပွတ်း တႃႇၵူၼ်းမႃးဢႅဝ်ႇလႄႇ မိူင်းသုၺ်ႇတိၼ်ႇ၊ ၼေႃႇဝူၺ်း၊ ၵျႃႇမၼီႇလႄႈ မိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ႁေႃၶမ်း ပရိတ်ႈတဵၼ်ႇ။ ၽင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇသၢႆးတၢင်းၼမ် ၶွင် မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈၼၼ်ႉ ၸၼ်ၸ်ႂၵူၼ်းၵျႃႇမၢၼ်ႇတၢင်းၼမ်လႄႈ ဝဵင်းလူင် Copenhagen ၼႆႉပဵၼ်ဢၼ်ၵူၼ်းတၢင်ႇၸိူဝ်းသူင်ၸ်ႂ၊ ပိူင်လူင်မၼ်း ၵူၼ်းမႃးဢႅဝ်ႇလႄႇဢၼ်လုၵ်ႉတီႈ မိူင်းယူႇၶေႇ လႄႈ သုၺ်ႇတိၼ်ႇ—ၵႆႉပဵၼ်ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈ ပီႇယႃႇဢၼ်မီးၼမ်ႉၶႅမ်ႉလီ လႄႈ ၶွၼ်ႇဢၼ်ဢေႇလိူဝ်သေ မိူင်းသုၺ်ႇတိၼ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပၢင်ပွႆး Roskilde ဢၼ်ၵူၼ်းသူင်ၼၼ်ႉ ၸၼ်ၸႂ် ၽူႈသူင်သိူဝ်းၽဵင်းၵႂၢမ်း ၵူႈတီႈၵူႈတၢင်း တီႈမိူင်းယူးရူပ်ႉ ၵူႊၶၢဝ်းမႆႈ။

မိူင်းတဵင်းမၢၵ်ႉၼႆႉ မီးဝႆႉ 3 ဢွင်ႈတီႈ ၶူဝ်းၶွင်ၵဝ်ႇၵႄႇလုမ်ႈၾႃႉ ၶွင် UNESCO ဢၼ်ပႃး - ႁေႃႁိၼ် Kronborg လႄႈ ၵျွင်းၽြႃး Roskilde ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။