ဝီႇၶီႇလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ:ယူးရူပ်ႉ/ဢႃႇပႃးၼီးယႃး

ဢႃႇပႃးၼီးယႃး ၼႆႉ ပဵၼ် မိူင်းဢွၼ်ႇလုၵ်ႈၼိုင်ႈ ဢၼ်မီးတီႈ ၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ ယူးရူပ်ႉ တီႈ ၵုၼ်ယွၼ်ႇ ပႄႇလ်ၵၼ် ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မၼ်းမီးလႅၼ်လိၼ်ႁူမ်ႈၵၼ်တင်း ၵရိတ်ႈ၊ မွၼ်ႇတေႇၼေးၵရူဝ်ႇ၊ ၵူဝ်ႇသူဝ်ႇဝူဝ်ႇ လႄႈ မႄႇသီႇတူဝ်းၼီးယႃး ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝဵင်းငဝ်ႈၸိုင်ႈမၼ်းတႄႉ ပဵၼ် ထီႇရႃၼႃႇယဝ်ႉ။ ငိုၼ်း ၶွင် ဢႃႇပႃးၼီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ် လႅၵ်ႉယဝ်ႉ။ ဝဵင်းလူင်တၢင်ႇၸိူဝ်းတႄႉ ပဵၼ် တူးရႅတ်ႉ လႄႈ ဢႄႇလ်ပသၼ်။ ဢႃႇပႃးၼီးယႃးၼႆႉ မၼ်းဢမ်ႇၸႂ် ပွတ်းတွၼ်ႈ ၶွင် ၸုမ်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈယူးရူပ်ႉ။

ၸွမ်ပွဝ် ဢႃႇပႃးၼီးယႃး

ပိုၼ်းဢႃႇပႃးၼီးယႃး

ႁၢင်ႈၽႅၼ်ႇလိၼ် ဢၼ်ၼႄဢွင်ႈတီႈ ဢႃႇပႃးၼီးယႃး တီႈၼႂ်း ယူးရူပ်ႉ

ဢႃးပႃးၼီးယႃးၼႆႉ မိူဝ်ႈပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 15 ၽွင်းယူႇတႂ်းမိုဝ်း ၽူႈႁတ်းငၢၼ် သၵၼ်ႇတႃႇပၵ်ႉၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၶၢဝ်းယၢမ်း ဢၼ်လႆႈသိူဝ်းၸႂ်မႃးၸွမ်း လွင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉတႄႉ မိူင်းၼႆႉ ဢမ်ႇလႆႈလွင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃမႃး ႁၢၼ်ႉတေႃႇထိုင် ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 20 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ ဢွၵ်ႉတူဝ်မၼ်း ဢုပ်ႉပိူင်ႇမႃး ႁႃႈပၢၵ်ႇပီသေ ထိုင်မႃး ပီ 1912 ၼၼ်ႉ ဢႃႇပႃးၼီးယႃႈ လႆႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ လွင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃမႃးယဝ်ႉ။ ထိုင် 1920 မႃး ၸိုင်ႈမိူင်း လႆႈႁပ်ႉႁွင်း ပိူင်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ရီပတ်ႉပလီၵၼ် ယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1939 ၼၼ်ႉ ဢီႇတႃႇလီႇယႅၼ်ႇၶဝ် ပူၼ်ႉပႅၼ်မိူင်းမႃးယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉလူၺ်ႈလွင်ႈပဵၼ်ဢၼ်ၼၼ်ႉသေ ဢႃႇပႃးၼီးယႃးၼႆႉ လႆႈပဵၼ် မိူင်းဢွၼ်တၢင်းသုတ်း ဢၼ်ထုၵ်ႇသိမ်း ဢဝ် ပႃႇဝႃႇၵၢၼ်းၶေႃး တီႈ သိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈသွင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ဝၢႆးသိုၵ်းယဝ်ႉသေ မိူင်းဢႃႇပႃးၼီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ်မႃး မိူင်းသူဝ်ႇသျႄႇလိတ်ႉ ဢၼ်ၵူၼ်းႁူႉၼမ်ဝႃႈ မိူင်းၸွမ်ပွင်ၸိုင်ႈၵူၼ်းမိူင်း သူဝ်ႇသျႄႇလိတ်ႉ ဢႃးပႃးၼီးယႃး ၼႆသေ ဢႅၼ်းဝႃးႁူဝ်ၵျႃႇ လႆႈဢုပ်ႉပိူင်ႇမႃး တေႃႇထိုင် 1985 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

မိူင်းဢႃႇပႃးၼီးယႃးၼႆႉ လႆႈပဵၼ်မိူင်းတီႇမူဝ်ႇၶရေႇၸီႇမႃး မိူဝ်ႈပီ 1991 ၼၼ်ႉၼႆသေတႄႉ တႄႇဢဝ် ၸဵမ်မိူဝ်ႈ 1990 မႃးၼၼ်ႉ လႆႈထူပ်းလွင်ႈတၢင်းသုၵ်ႉယုင်ႈမႃးယူႇယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး ပီ 1996 ၼၼ်ႉ လႆႈထူပ်းပၼ်ႁႃလၢႆဢၼ် ဢၼ်ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ ပၢႆးမၢၵ်ႈမီး ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈပဵၼ် တၢင်းတူၵ်းသုမ်း Ponzi schemes တီႈၼႂ်းမိူင်းယဝ်ႉ။ ထိုင် 1997 မႃး လႆႈမီးလွင်ႈယိပ်းၵွင်ႈၵၢင်ႈသေ လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉလႄႈ ၵူၼ်းႁူဝ်ႁဵင်မၼ်း လႆႈဢွၼ်ၵၼ်ၶၢႆႉၵႂႃႇၸူး တီႈပွတ်းတွၼ်ႈ ယူးရူပ်ႉ တၢင်ႇၸိူဝ်း လႄႈ တီႈ ဢမႄႇရိၵႁွင်ႇ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈ 1999 ၼၼ်ႉ ဢႃႇပႃးၼီးယႃးၼႆႉ လႆႈထူပ်း လွင်ႈၵူၼ်းပၢႆႈၽေး ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈ ၵူဝ်ႇသူဝ်ႇဝူဝ်ႇ၊ သႃးပီးယႃး ၸိူဝ်းၼႆႉ ၶဝ်ႈမႃး ၽွင်းမိူဝ်ႈပဵၼ်ပၼ်ႁႃ တီႈၸႄႈမိူင်းၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။

လႅင်လိၼ် ဢႃႇပႃးၼီးယႃး

ၵုၼ်ၵႄသမီး၊ ဢႃႇပႃးၼီးယႃး

ဢႃႇပႃးၼီးယႃးၼႆႉ ဢေႇရိယႃႇတင်းသဵင်ႈ မီး28,750 ၵီႇလူဝ်ႇမီႇတႃႇ ပၼ်ႇမူၼ်းယဝ်ႉ။ ဢႃႇပႃးၼီးယႃးၼႆႉ မီးပႃး ၽင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ တီႈ ပၢင်ႇလၢႆႇ ဢေတရီယႃးတိၵ်ႉ လႄႈ ပၢင်ႇလၢႆႇ ဢၢႆႇယွၼ်းၼီးယႅၼ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈဢႃႇပႃးၼီးယႃးၼႆႉ မီးၾိင်ႈၾႃႉ ဢၼ်ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလိုမ်လိၼ်သေ မီးၶိင်ႇမႆႈ လႄႈ တၢင်ႉလူမ်းမႆႈ ဢၼ်ယဵၼ်လီၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 70 တီႈမိူင်းၼႆႉ ပဵၼ်လွႆသေ ဢၼ်သုင်သုတ်းတႄႉ ပဵၼ် ၶေႃးရပ်ႉ တၢင်းသုင် 2,753 မီႇတႃႇယဝ်ႉ။

တီႈဢႃႇပႃးၼီးယႃးၼႆႉ မီးၼွင်လူင်တင်းၼမ် ၶဝ်ႈပႃး ဢွၼ်ပဵၼ် ၼွင်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈ ဢၼ်မီးတီႈ တွၼ်ႈၵၢင် ယူးရူပ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ် - ၼွင် သျၵူဝ်းတႃႇ - ဢၼ်မီးတီႈ ၽၢႆႇဢႃႇပႃးၼီးယႃးၽွင်ႈ လႄႈ မီးပႃးၽၢႆႇ မိူင်းႁိမ်းႁွမ်း မိူင်းမွၼ်ႇတေႇၼေးၵရူဝ်ႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၵူၼ်း ဢႃႇပႃးၼီးယႃး

ဢႃးပႃးၼီးယႃးၼႆႉ ၸဵမ်မိူဝ်ႈပႆႇတၢင်ႇပိုၼ်းၼၼ်ႉ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း တိုၼ်းၼမ်မႃးသေ တီႈပိုၼ်းမိူဝ်ႈပႆႇပေႃးႁိုင်ၼၼ်ႉ မိူင်းၼႆႉ လႆႈပဵၼ်မႃး မိူင်းဢၼ် ၸၢင်းၶရိတ်ႉယၢၼ်ႇၶႅတ်ႉတလိတ်ႉ လႄႈ ၸၢဝ်းၸိဝ်းၶဝ် ယူႇသဝ်းမႃးတင်းၼမ်သေတႃႉ မိူဝ်ႈပူၼ်ႉမႃး ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉ ဢွၼ်ၵၼ်ၶၢႆႉလၢႆႈၸူး ၸၢဝ်းဢိတ်ႇသလၢမ်ႇ ဢမ်ႇၼၼ် ၶၢႆႉၵႂႃႇၸူး တၢင်ႇတီႈ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း မွၵ်ႈ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 40 ၼႆႉ ပဵၼ် မူႇသလိမ်ႇ၊ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 40 ၼႆႉ ပဵၼ် ၶရိတ်ႉယၢၼ်ႇသေ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 20 ၼႆႉ ပဵၼ် ၵူၼ်းဢမ်ႇၵိူဝ်းယမ်သင် (ဢမ်ႇမီး ၽႃႇသႃႇၵိူဝ်းယမ်)။ ၵူၼ်းမိူင်းဢႃႇပႃးၼီးယႃး ဢၼ်ၵူႈၸိုင်ႈမိူင်း ႁူႉၸၵ်းလီတႄႉ ပဵၼ် Agnes Gonxha Bojaxhiu ဢၼ်ႁူႉဝႃႈ ပဵၼ် မႃႇတႃႇထရီႇသႃႇ ဢၼ်ပဵၼ် ၼၢႆးၶၢဝ်ရူဝ်ႇမၼ်ႇၶႅတ်ႉတလိတ်ႉ ဢၼ်ႁဵတ်းၵၢၼ်ၸွမ်း ၵူၼ်းၽၢၼ် တီးၼႂ်းၵမ်ႇၽႃႇ၊ ပိူင်လူင်မၼ်း တီႈ ဢိၼ်ႈတီးယႃးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၵုၼ်ၵႄသမီး၊ ဢႃႇပႃးၼီးယႃး

ၼႂ်းၵႄႈ 1945 လႄႈ 1992 ၼၼ်ႉ ဢႃးပႃးၼီးယႃးၼႆႉ လႆႈပဵၼ် မိူင်းၶွၼ်ႇမျူႇၼိတ်ႉ ၵူၺ်းၵႃႈဝႃႈ ယၢမ်းလဵဝ်တႄႉ ၸိုင်ႈမိူင်းၼႆႉ လႆႈမုင်ႈမွင်းတႃႇ ၶဝ်ႈႁူမ်ႈႁွမ်းတင်း ၸုမ်း ၼင်ႇ ၸုမ်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈယူးရူပ်ႉၼၼ်ႉယူႇ။ ၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်းၸိုင်ႈမိူင်းၼႆႉ ပဵၼ် ဢႃႇပႃးၼီးယႅၼ်းယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းမိူင်းဢႃးပႃးၼီးယႃးၵမ်ႉၼမ်ၼႆႉ လၢတ်ႈပႃး ဢိင်းၵလဵတ်ႈ၊ ဢီႇတႃႇလီႇယႅၼ်ႇ လႄႈ ၵရိတ်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းဢႃးပႃးၼီးယႃးၼႆႉ ယူႇသဝ်းတီႈတီႈ မႄႇၶေႇတူဝ်းၼီးယႃးႁွင်ႇ ၊ ၵရိတ်ႈ ဢီႇတႃႇလီႇ လႄႈ ၵူဝ်ႇသူဝ်ႇဝူဝ်ႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းမေႃလိၵ်ႈ တွၼ်ႈတႃႇ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်းတင်းသဵင်ႈ ဢၼ်ဢႃႇယု 9 ၶူပ်ႇၶိုၼ်ႈၼၼ်ႉ မီး ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 94 ယဝ်ႉ။ ပၢႆးပႆႇၺႃႇၸၼ်ႉထၢၼ်ႈၼႆႉ လူဝ်ႇ ၸၼ်ႉ 1-9 သေတႃႉ လုၵ်ႈႁဵၼ်း ၵမ်ႉပႃႈၼမ်ၼႆႉ တီႈဢေႇသုတ်းမၼ်း ဢၼ်ၵၼ်သိုပ်ႇၶိုၼ်ႈ ထိုင် ပၢႆးပႆႇၺႃႇၸၼ်ႉၵၢင် (10-12) ယဝ်ႉ။ လုၵ်ႈႁဵၼ်းၶဝ်ၼႆႉ တွၼ်ႈတႃႇ သိုပ်ႇပၢႆးပႆႇၺႃႇၶဝ်လႆႈၼၼ်ႉ လူဝ်ႇလႆႈ ၶၢမ်ႈပူၼ်ႉ ပွႆးတွပ်ႇလိၵ်ႈႁပ်ႉၶူး တီႈသုတ်း ၸၼ်ႉ 9 လႄႈ တီႈသုတ်း ၸၼ်ႉ 12 ယဝ်ႉ။ ပီႁူင်းႁဵၼ်းၼႆႉ တႄႉတီႈၶၢဝ်း လိူၼ်သႅပ်ႇထႅမ်ႇပႃႇသေ ယဝ်ႉတူဝ်ႈ ပၢႆးလႃႈလိူၼ်မေႇ လႄႈ ပၢႆးၸဝ်ႉ လိူၼ်ၵျုၼ်ႇယဝ်ႉ။

ၵၢၼ်လဵၼ်ႈႁႅင်း ဢၼ်ၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင်သေပိူၼ်ႈ တီႈဢႃႇပႃးၼီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ် လွင်ႈလဵၼ်ႈမၢၵ်ႇၼင်သေ ပၢင်ပွႆးၵၢၼ်လဵၼ်ႈ ဢၼ်ၵူၼ်းၸွမ်းၼမ်သေပိူၼ်ႈတႄႉ ပဵၼ် ၵွၵ်းသူးၵမ်ႇၽႃႇ World Cup ယဝ်ႉ။ ၵၢၼ်လဵၼ်ႈတၢင်ႇၸိူဝ်းတႄႉ ၶဝ်ႈပႃး ပၢတ်ႉသ်ၵႅတ်ႉပေႃး၊ ဝေႃႇလီႇပေႃး လႄႈ လွင်ႈလဵၼ်ႈၵၢၼ်ႁႅင်းၵျိမ်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

တီႈတူၺ်းယဵမ်ႈ ဢႃႇပႃးၼီးယႃး

ဢႃႇပႃးၼီးယႃး ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉတႄႉ ပဵၼ် ပၢႆတၢင်းၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင် တွၼ်ႈတႃႇ ၵူၼ်းထွင်ႈတဵဝ်း ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈ ယူးရူပ်ႉ လႄႈ တၢင်ႇတီႈတၢင်ႇလႅၼ် မႃးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းထွင်ႈတဵဝ်းၶဝ် မႃးဢႅဝ်ႇလႄႇ တွၼ်ႈတႃႇ ၵရိတ်ႈ၊ ရူဝ်ႇမၼ်ႇ လႄႈ ယူင်ႉသၢင်ႈမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ဢွတ်ႇတူဝ်ႇမၼ်ႇ လႄႈ ၸိူဝ်းၵိုတ်းဝႆႉ မိူဝ်ႈပၢၼ် ၶွၼ်ႇမိဝ်ႇၼိတ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လွႆ လႄႈ ၽင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ တီႈ ဢႃးပႃးၼီးယႃး ၼႆႉ ႁူမ်ႈဝႃႈ မၼ်းၶႅမ်ႉ၊ တိူဝ်းၶႅမ်ႉလိူဝ်သေ တီႈယူးရူပ်ႉၼႆသေတႃႉ ၵူၼ်းဢမ်ႇပေႃးၵိုၼ်းသတ်ႉႁႅင်းၵႃႈႁိုဝ်။ မိူဝ်ႈပီ 2011 ၼၼ်ႉ Lonely Planet လၢတ်ႈဝႃႈ ဢႃးပႃးၼီးယႃးၼႆႉ ပဵၼ် ပၢႆတၢင်း ထိ 1 ဢၼ်တႃႇၵႂႃႇဢႅဝ်ႇလႄႇ ၼႆသေ ၵူၼ်းထွင်ႈတဵဝ်းၵမ်ႉၼမ် ဢၼ်မႃးဢႅဝ်ႇလႄႇၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈ ၵူဝ်ႇသူဝ်ႇဝူဝ်ႇ (သႃးပီးယႃး)၊ မႄႇၶႄႇတူဝ်းၼီးယႃးႁွင်ႇ လႄႈ ဢီႇတႃႇလီႇ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉမႃးယဝ်ႉ။ ၶႅၵ်ႇတၢင်ႇၸိူဝ်းတႄႉ လုၵ်ႉတီႈ ပူဝ်ႇလႅၼ်ႇ၊ ၶျႅၵ်ႉ၊ ၾရၢင်ႇသဵတ်ႈ လႄႈ သုၺ်ႇတိၼ်ႇ သေမႃးယဝ်ႉ။

တီႈ ဢႃးပႃးၼီးယႃးၼႆႉ မီးဝႆႉ ဢွင်ႈတီႈၶူဝ်ႈပူၺ်ႈၵမ်ႇၽႃႇ UNESCO 3 တီႈသေ ၶဝ်ႈပႃး ၵရိတ်ႈ လႄႈ ပတ်ထရိၼ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ် ဝဵင်းရူဝ်ႇမၼ်ႇ လႄႈ ဝဵင်းဢွတ်ႇတူဝ်ႇမၼ်ႇ ပၢၼ်ၵၢင် ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ၵျီးရူဝ်ႇၶတ်ႇသ်တႃႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။