ဝီႇၶီႇလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ:ယူးရူပ်ႉ/ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ

ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ ၼႆႉ ပဵၼ်ၵုၼ်ဢၼ်မီးတီႈ ၽင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ ၽၢႆႇႁွင်ႇဝၼ်းတူၵ်း မိူင်းယူးရူပ်ႉ လႄႈ ပဵၼ်ၵုၼ်ဢၼ်ယႂ်ႇသုတ်း တီႈသွင် ၼႂ်းၵုၼ်ပရိတ်ႉတိတ်ႉ။ မီးၼႃႈလိၼ်လႅၼ်လိၼ် ႁူမ်ႈၵၼ်တင်း မိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ႁေႃၶမ်း ပရိတ်ႈတဵၼ်ႇ (ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇပွတ်းႁွင်ႇ)။ ဝဵင်းလူင်မၼ်းပဵၼ် တၢပ်ႉပလိၼ်ႇ။ ဝဵင်းလူင်တၢင်ႇၸိူဝ်း ၵမ်ႈၽွင်ႈတႄႉ ပဵၼ် ဝဵင်းလီႇမႃႇရိၵ်ႉ လႄႈ ဝဵင်းၵူဝ်ႇရိၵ်ႉ။ ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ ပဵၼ်လုၵ်ႈၸုမ်း ၸုမ်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈ ယူးရူပ်ႉ သေ ၸႂ်ႉတိုဝ်း ယူႇရူဝ်ႇ ပဵၼ်ငိုၼ်းမၼ်း။ ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ၵႆႉႁွင်ႉဝႃႈ မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ ၼင်ႇႁိုဝ်တေဢမ်ႇသုၵ်ႉသၢၵ်ႉၵၼ်တင်း ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇပွတ်းႁွင်ႇ ဢၼ်ပဵၼ်ပွတ်းတွၼ်ႈ မိူင်းယူႇၶေႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၸွမ်ပိဝ် ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ

ၽႅၼ်ႇလိၼ် ဢၼ်ၼႄဝႆႉ တီႈယူႇ မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ ၼႂ်းယူးရူပ်ႉ

ပိုၼ်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ

မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇၼႆႉ မီးပိုၼ်းဢၼ်မီးလွင်ႈပဵၼ်မႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈပႆႇတၢင်ႇပိုၼ်း တေႃႇထိုင်ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ -

ၵူၼ်းဢွၼ်တၢင်းသုတ်း ဢၼ်ႁွတ်ႈထိုင် မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ မိူဝ်ႈပူၼ်ႉမႃး 10,000 ပီလိူဝ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်တူင်ႇဝူင်း ၵူၼ်းလႃႈလီႈလဵင်ႉ ၵူၼ်းၵဵပ်းၶူဝ်းၶွင်။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈပူၼ်ႉမႃး မွၵ်ႈ 3000 ပီႊၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၶိူဝ်းၶႄးလ်သ်ၶဝ် တႄႇႁွတ်ႈထိုင် မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇမႃးယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းၶိူဝ်းဢၢႆႇရီႇၶဝ် ယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်း ၶႄးလ်သ် ၶဝ် မႃးၵမ်ႈၽွင်ႈ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ ဢၢႆႇရီႇသျိၼ်ႇ လႄႈ ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်း ၶႄးလ်သ် လႄႈ ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ ၼႆႉ ပဵၼ် ၸၢဝ်းၶိူဝ်း ၶႄးလ်တိၵ်ႉ ဢၼ်ၼိူင်ႈ ၸွမ်းၵၼ်တင်း သၵွတ်ႉလႅၼ်ႇ၊ ဝေးသ်၊ ၵုၼ်မႅၼ်၊ ၶွၼ်ႇဝႄႇလ် လႄႈ ပရိတ်ႉၼီႇ။

မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇၵေႃႈ လႆႈထုၵ်ႇ ၵူၼ်းၶိူဝ်းဝၢႆႇၵိင်း ဢမ်ႇၼၼ် ၵူၼ်းၶိူဝ်းၼေႃႇသျိၼ်ႇ ဢၼ်ၶဝ်ႁွင်ႉၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈမႃးလၢႆပွၵ်ႈလၢႆၽဝ်ႇ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၶိူဝ်းဝၢႆႇၵိင်းၶဝ် တႄႇမႃးယူႇသဝ်း လၢႆလၢႆတီႈ။ ဝဵင်းဢၼ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ယ်ႂႇလိူဝ်ၶွင်ၶဝ်မၢင်ၸိူဝ်းတႄႉပဵၼ် တၢပ်ႇလိၼ်ႇ၊ ဝီႇၶျူဝ်ႇ၊ ဝႃႇတႄႇၾူတ်ႉ၊ ဝႅၵ်ႉသ်ၾူတ်ႉ လႄႈ လီႇမႃႇရိၵ်ႉ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

ဝၢႆးမႃး မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ လႆႈထုၵ်ႇ ၼေႃႇမႅၼ်ႇၶဝ် ၶဝ်ႈတိုၵ်းသေ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ဢုပ်ႉပိူင်ႇ တေႃႇထိုင် ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 20 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လွင်ႈတၢင်းဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈ ၼႂ်းပိုၼ်း ဢၢႆႇရီႇသျႅၼ်ႇ ဢၼ်ပႃး လွင်ႈဢိုပ်းယၢၵ်ႈ ဢၢႆႇရီႇသျႅၼ်ႇ မိူဝ်ႈပီ 1846-1851 လႄႈ လွင်ႈၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ ဢီႇသတႃႇ မိူဝ်ႈပီ 1916 ၼၼ်ႉ ပဵၼ်မႃး ၼႂ်းၶၢဝ်းယၢမ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီ 19 လႄႈ ၸဝ်ႉပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီ 20 ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းတင်းၼမ် လုၵ်ႉတီႈ မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇသေ ၶၢႆႉတီႈယူႇ ၵမ်ႈၼမ် ၵႂႃႇယူႇတီႈ မိူင်းဢမႄႇရိၵၢၼ်ႇသေဢမ်ႇၵႃး ၵႂႃႇယူႇပႃးတီႈ မိူင်းဢေႃးသထရေးလီးယႃး၊ ၶႅၼ်ႇၼေႇတႃႇ လႄႈ ယူႇၶေႇ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

လိုၼ်းသုတ်း မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ လႆႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃ မိူဝ်ႈလိူၼ်တီႇသႅမ်ႇပႃႇ ပီ 1922 သေ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၸုမ်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈ ယူးရူပ်ႉ မိူဝ်ႈပီ 1973 (မိူဝ်ႈလဵဝ်ၵၼ်တင်း မိူင်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ လႄႈ မိူင်းတႅၼ်းမၢၵ်ႈ) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တႄႇၸဵမ်မိူဝ်ႈ ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ လႆႈလွတ်ႈလႅဝ်းၵွၼ်းၶေႃၼၼ်ႉ မီးလွင်ႈဢမ်ႇၽွမ်ႉၸႂ်ၵၼ် လႄႈ လွင်ႈႁုၵ်းႁၢႆႉ ၼိူဝ်ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇပွတ်းႁွင်ႇမႃး။ မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ ပွတ်းႁွင်ႇၼႆႉ တိုၵ်ႉပဵၼ် မိူင်းယူႇၶေႇယူႇလႄႈ ၵူၼ်းမိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ သွင်ၽၢႆႇလႅၼ်လိၼ် တင်းၼမ် ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ထုၵ်ႇလီမီး မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ ဢၼ်ၽွမ်ႉႁူမ်ႈၵၼ်ၼႆယဝ်ႉ။ တႄႇဢဝ် ပီ 1970 ၼၼ်ႉမႃး တီႈမိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ ပွတ်းႁွင်ႇ၊ ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ၊ ယူႇၶေႇ လႄႈ တီႈတၢင်ႇမိူင်း မီးလွင်ႈ မီးလွင်ႈတိုၵ်းတေႃးႁဵတ်းႁၢႆႉ၊ လွင်ႈပိုတ်းယိုဝ်း လႄႈ လွင်ႈၵေႃႇၵၢၼ်ႁၢႆႉ။ မိူဝ်ႈလဵဝ် မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ တင်းသွင်တီႈၼႆႉ ၵမ်ႈၼမ် ၵတ်းယဵၼ်ဝႆႉ။

ၽေးဢိုပ်းယၢၵ်ႈ ဢၢႆႇရီႇ — ၼႂ်းၵႄႈပီ 1846 တေႃႇထိုင် 1851 ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းမိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ လႆႈတၢႆၵႂႃႇ ဢၢၼ်ႇႁူဝ်လၢၼ်ႉမၼ်းသေ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း ၼႂ်းမိူင်းၼၼ်ႉ လုၵ်ႉတီႈ 8 လၢၼ်ႉပၢႆသေ တူၵ်းလူင်းၵႂႃႇ 4-5 လၢၼ်ႉ ယွၼ်ႉၵူၼ်းတၢႆ လႄႈ ၵူၼ်းၶၢႆႉတီႈယူႇ ၼႆယဝ်ႉ။

ႁေႃႁိၼ်မႃႇလႃႇႁၢႆႉ

ပၢႆးလိၼ် ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ

လွႆဢၼ်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈ ၼႂ်းမိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ပဵၼ်လွႆ ၶႃႇရၼ်ထူႇႁႄးလ် ဢၼ်မီးတၢင်းသုင် 1,041 ထတ်း။ မီးတီႈ မႅၵ်ႉၵၸိၼ်း ရီႇၵျိတ်ႉ ၼႂ်းၶူဝ်ႇၶႄႇရီႇ။ မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းဢၼ်လဵဝ် ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ (ၼွၵ်ႈသေ မိူင်းသၵွတ်ႉလႅၼ်ႇ) ဢၼ်မီး လိၼ်ဢုင် ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်ပၢင်ႇပဵင်းလူင် ဢၼ်ၶုတ်းဢဝ် တူၼ်ႈမႆႉ တႃႇသႂ်ႇၾႆးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸုမ်း EU ၶဝ် လႆႈတမ်းဝၢင်းမၢႆမီႈဝႆႉသေ ထိင်းသိမ်းဝႆႉ ၼွင်လိၼ်ဢုင် ၼႆႉ ယွၼ်ႉဝႃႈ တႃႇၼွင်လိၼ်ဢုင် တေၶိုၼ်ႈယႂ်ႇၼၼ်ႉ တေလႆႈၸႂ်ႉၶၢဝ်းယၢမ်း မွၵ်ႈ 5,000 ပီသေ ၶဝ်ၼႆႉ ဢမ်ႇသူႈမီးၼမ်။

မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇၼႆႉ လႆႈဝႃႈ မိူၼ်ၼင်ႇ “မီတႅတ်ႇတီႇလူင်” ဢၼ်မီးၼႂ်းၵၢင်ပၢင်ႇလၢႆႇဢႅတ်ႉလႅၼ်းတိၵ်ႉၼၼ်ႉၼႆယဝ်ႉ။ ပၢင်ႇလၢႆႇဢႅတ်ႉလႅၼ်းတိၵ်ႉ လေႃႇၽၢင်ႈသႂ်ႇ တီႈၽင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ ၽၢႆႇတူၵ်းသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈပဵၼ်မႃး ၵုၼ် လႄႈ ႁူးၼမ်ႉ တင်းၼမ် လူၺ်ႈ လွင်ႈၶူပ်းၵိၼ်။ ယဝ်ႉၵေႃႈ မီးပႃး ဢွင်ႈတီႈ ဢၼ်လီၶဝ်ႈၸႂ် ဢၼ်ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ ပၢႆးလိၼ် မိူၼ်ၼင်ႇ ဝဵင်းပႃႇရႅၼ်ႇ (Co. Clare) လႄႈ ဝဵင်းလူင် ၵျႅၼ်းတၢၼ်ႇ (Co. Antrim) ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇၼႆႉ ၸႅၵ်ႇပဵၼ် 4 ၸႄႈမိူင်း၊ မၼ်းသတႃး တီႈ မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ ပွတ်းၸၢၼ်းၼႆႉ ပဵၼ်တီႈလိၼ် ဢၼ်မီးၽုၼ်ႇလီသေပိူၼ်ႈသေ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ ၵွပ်ႈၸုမ်းမၢၵ်ႇၼင်၊ လႅၼ်ႇသတႃႇ ဢၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ၵုမ်းၵမ်လႆႈ ၼမ်လိူဝ်ပိူၼ်ႈ မိူဝ်ႈႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီ 18 လႄႈ 19 ၼၼ်ႉ၊ ၶွၼ်ႇၼႅတ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ်တီႈလိၼ် ဢၼ်ၽုၼ်ႇလီဢေႇသေပိူၼ်ႈ ၼႂ်းမိူင်းၼၼ်ႉသေ ပဵၼ်ဝၢၼ်ႈၼွၵ်ႈၼႃးပၢင်ႇ ဢၼ်ၵႆသေပိူၼ်ႈ လႄႈ လိုၼ်းသုတ်း ဢူဝ်ႇလ်သတႃႇ တီႈပွတ်းႁွင်ႇ မိူင်းဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ ဢၼ်ၵမ်ႈၼမ် တိုၵ်ႉပဵၼ် ပွတ်းတွၼ်ႈ မိူင်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။